بی شک شیخ ابوعلی سینا ثمره ای ارزنده از درخت تناور  علم و دانش و جلوه ای بارز از نقش ایرانیان در اعتلای تمدن اسلامی است. وی نه تنها اعتباری برای تمدن ایرانی و اسلامی، بلکه چهره ای تابناک در تاریخ  تمدن جهان نیز به شمار  میرود.

به دلیل احاطه ابن سینا بر دانشهای مختلف و تاثیر وی در متفکران و دانشمندان پس از خود که حیطه آن به جز قلمرو اسلام، اروپا را نیز در برگرفته بود، از او در غرب به عنوان نامدارترین دانشمند اسلامی یاد می شود. اینک در میان دانشمندان اسلامی، کسانی که ممکن است در اروپا با ابن سینا رقابت کنند، می توان از الکندی، محمدبن زکریای رازی و غزالی نام برد. اما الکندی تنها حکیم، زکریای رازی تنها پزشک، امام محمد غزالی بیشتر متشرع بوده است و هیچ یک مانند ابن سینا در زمینه های مختلف صاحب نام نبوده اند.

زندگینامه
ابن سینا در حدود 370 قمری/ 980 میلادی در بخارا متولد شد وی نخست به آموختن قرآن و ادبیات پرداخت و ده ساله بود که همه قرآن و بسیاری از مباحث ادبی را فرا گرفته و انگیزه شگفتی دیگران شد. او توانست تا سن 16 سالگی به بسیاری از آثار فقهی، فلسفی و پزشکی آشنا شود. مطالعه کتبی چون «مدخل منطق ارسطو»، «عناصر یا اصول هندسه اقلیدس» و کتاب معروف «المجسطی بطلمیوس» همگی در این دوران صورت گرفته است. وی در این میان حتی یک شب را سراسر آن نمی خوابید و روزها نیز جز به کار خواندن و آموختن نمی پرداخت انبوهی از دسته های کاغذ در برابر خود می نهاد و مسائل گوناگون را برای خود مطرح می کرد و در هر ساله ای مقدمات قیاس و شروط آن را در نظر می گرفت. هر گاه با قیاسی روبرو می شد که نمی توانست به «حد اوسط» آن دست یابد، برمی خاست و به مسجد می رفت و نماز می گزارد و از خداوند حل مشکل خویش را خواستار می شد تا بر وی گشوده می گشت. ابن سینا در سن 18 سالگی، در منطق، طبیعیات و ریاضیات چیره دست بوده است و آنگاه بر الهیات روی آورده و به خواندن کتاب متافیزیک (ما بعد الطبیعیه) ارسطو پرداخته و حتی به گفته خودش 40 بار آن را خوانده بود با یافتن کتاب «اغراض ما بعد الطبیعیه» ابونصر فارابی توانست بر فهم مشکلات کتاب ارسطو فائق آید. ـ بیماری نوح بن منصور سامانی فرمانروای بخارا، بهانه ای بود تا ابن سینا به کتابخانه بزرگ وی راه یابد. و از این طریق با مطالعه کتب موجود در آن بر دانش خویش افزود... . ابن سینا به 22 سالگی رسیده بود که پدرش درگذشت وی در این میان برخی کارهای دولتی امیر سامانی عبدالملک دوم را برعهده گرفته بود که تقریبا پس از دو سال بواسطه دگرگونیهای سیاسی و سقوط فرمانروایی سامانیان در بخارا، به گرگانج در شمال غربی خوارزم رفت و به حضور علی ابن مامون بن محمد خوارزمشاه، از فرمانروایان آل مامون (387 ـ 399 ق) معرفی شد. پس از چندی به گفته ابن سینا بار دیگر «ضرورت وی را بر آن داشت که گرگانج را ترک کند» قصد وی، پیوستن به دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر فرمانروای زیادی گرگان بوده است، اما سپاهیان قابوس بر وی شورید و او را خلع و زندانی کرده بودند. پس از درگذشت قابوس (سال 403 ق) ابن سینا آزاد شد و پس از مدتی درنگ در گرگان به همراه شاگرد وفادارش ابوعبید جوزجانی که در این زمان به او پیوسته بود راهی ری شد. (در حدود 404 ق). تغییرات سیاسی و اوضاع اجتماعی وی بار د یگر او را مجبور به ترک آن شهر کرد این بار به همدان و راه یافتن به کاخ شمس الدوله برای معالجه وی که به بیماری قولنج مبتلا بود. ابن سینا چهل روز در کاخ گذرانید و در پایان خلعتهای فراوان یافت و به خانه خود بازگشت، در حالی که در شمار نزدیکان و همنشینان شمس الدوله در آمده بود. در سال 406 ق شمس الدوله او را به وزارت خود گماشت اما سپاهیان او بروی شوریدند و ابن سینا 40 روز متواری شد در آن هنگام شمس الدوله بار دیگر دچار بیماری قولنج شد و ابن سینا را احضار کرد و از وی بسیار پوزش خواست، که پس از بهبود بیماری او (شمس الدوله) مجدداً در پست وزارت جای گرفت. در این دوران تالیف کتاب «شفا» را از طبیعیات آن آغاز کرد وی کتاب اول «قانون» در پزشکی را پیش از آن تالیف کرده بود در این میان چنین بر می آید که ابن سینا از زندگانی آرامی برخوردار بوده است زیرا بنا بر گزارش جوزجانی، روزها را به کارهای وزارت شمس الدوله می گذراند و شبها دانشجویان بر وی گرد می آمدند و از کتاب شفا و قانون می خواندند. پس از مرگ شمس الدوله (412 ق) پسرش سماء الدوله ابوالحسن به جای او نشست و از ابن سینا خواست که وزارت او را بپذیرد اما ابن سینا از پذیرفتن این مقام سر باز زد وی ترجیح داد که دیگر در آن دولت نماند و به آن خدمت ادامه ندهد و مطمئن شد که احتیاط در آن است که برای رسیدن به دلخواه خود، پنهان بزید و منتظر فرصتی باشد تا از آن دیار دور شود. او در آن مدت پنهانی، پس از نوشتن بقیه کتاب شفا و پایان دادن همه بخشهای طبیعیات (بجز الحیوان) و «الهیات» آن، و بخش «منطق» را آغاز کرد و برخی از آن را نوشت در این میان ظاهراً بین ابن سینا و فرمانروای اصفهان مکاتباتی صورت گرفته است که افشای آن منجر به زندانی شدن وی گردید. و بنا به گزارش «ابن اثیر» مدت 4 ماه در قلعه ای بین راه همدان و اصفهان سپری کرده است. پس از آزادی به همدان بازگشت و به نوشتن بقیه کتاب شفا پرداخت. ابن سینا پس از مدتی همدان را به قصد اصفهان ترک کرد. (414 ق) از این هنگام به بعد دوران چهارده، پانزده ساله زندگی آرام ابن سینا آغاز می شود. وی اکنون از نزدیکان و همنشینان علاء الدوله (فرمانروای اصفهان) بود که مروی دانش دوست و دانشمند پرور به شمار می رفت. شبهای جمعه مجلس مناظره ای در حضور وی تشکیل می شد که ابن سینا دانشمندان دیگر در آن شرکت می کردند. ابن سینا در همه دانش ها سرآمد ایشان بود. وی در اصفهان کتاب شفا را با نوشتن بخشهای «منطق»، «مجسطی»، «اقلیدس»، «ریاضیات» و «موسیقی» به پایان رسانید. او کتاب الانصاف را نیز در اصفهان تالیف کرد، اما این کتاب و بسیاری دیگر از دارایی های وی درجمله سلطان مسعود غزنوی به اصفهان و تصرف آن از میان رفت.
علاءالدوله پس از حمله مسعود به اصفهان همچنان فرمانروای آنجا باقی ماند. ابن سینا در سال 427 ق به همراهی علاءالدوله که راهی همدان بود در میان راه دچار بیماری قولنج شد که پس از چند روز در نخستین جمعه رمضان 428 ق در سن 58 سالگی درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد.

تألیفات   
 از میان تألیفات ابن سینا شفا در فلسفه و قانون در پزشکی شهرتی جهانی یافته است. کتاب شفا در هجده جلد در ابواب علوم و فلسفه یعنی منطق، ریاضی، طبیعیات و الهیات نوشته شده است. منطق شفا امروز نیز همچنان بعنوان یکی از معتبرترین کتابهای منطق اسلامی مطرح است و طبیعیات و الهیات آن هنوز مورد توجه علاقمندان قرار دارد. کتاب قانون نیز که تا قرنها از مهمترین کتابهای پزشکی به شمار می رفته است، شامل مطالبی درباره قوانین کلی طب، داروهای ترکیبی و غیر ترکیبی و امراض مختلف است. این کتاب در قرن دوازدهم میلادی همراه با آغاز نهضت ترجمه به زبان لاتین ترجمه شد و تا امروز به زبانهای انگلیسی، فرانسه و آلمانی نیز برگردانده شده است. قانون که مجموعه مدونی از کل دانش طبی باستانی و اسلامی و یکی از عالیترین دستاوردهای فرهنگ اسلامی است، بعنوان متن درسی پزشکی در دانشگاههای اروپایی مورد استفــاده قرار می گرفت و تا سال 1650 میلادی در کنار آثار جالینوس و موندینو در دانشگاههای لوون و مون پلیه تدریس می شد.
ابن سینا همچنین در زمینه های مختلف علمی اقداماتی ارزنده بعمل آورده است. «ابن سینا اقلیدس را ترجمه کرد. رصدهای نجومی را به عمل آورد و اسبابی نظیر ورنیه کنونی ابداع کرد. در زمینه حرکت، نیرو، خلاء، نور، حرارت و چگالی تحقیقات ابتکاری است. رساله وی در باره کانیها یا مواد معدنی تا قرن سیزدهم در اروپا مهمترین مرجع علم زمین شناسی بود.»
 
نقل از: دائره المعارف بزرگ اسلامی/ جلد چهارم/ ص 1
منبع: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران / معاونت پژوهشی